Arkeolojik Proje 1

ORTA ASYA’DA ÖZBEKİSTAN-TÜRKİYE ULUSLARARASI ORTAK ARKEOLOJİK ÇALIŞMALAR PROJESİ

ÖZBEKİSTAN’DA GUZAR VAHASI YALPAK TEPE ŞEHİR HARABESİ ARKEOLOJİK KAZI ÇALIŞMALARI


Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Semerkand Bölümü Yahya Gulomov Arkeoloji Enstitüsü ile T.C. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, günümüzde Özbekistan’ın Kaşkaderya Eyaleti Guzar Şehri’nin kuzeyinde yer alan Yalpak Tepe Şehir Harabesi’nde, 2005 yılından bu yana ortak arkeolojik kazı projesi gerçekleştirmektedir. 2005 yılında başlayan ve 2007, 2008 ve 2011 yıllarında Yalpak Tepe Şehir Harabesi’nde devam eden Özbekistan-Türkiye ortak arkeolojik kazı çalışması, Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Semerkand Bölümü Yahya Gulomov Arkeoloji Enstitüsü’nden Dr. Abdusabir Raimkulov ile İ.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Tarihi Anabilim Dalı’ndan Doç. Dr. İbrahim Çeşmeli başkanlıklarında yürütülmektedir. Ortak Arkeolojik kazı projesinin restorasyon-konservasyon çalışmaları, İ. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Tarihi Anabilim Dalı’ndan Arş. Gör. Dr. Hande Günözü başkanlığında yürütülmektedir. Aynı zamanda Guzar Vahası’nda yüzey araştırmaları da devam etmektedir. Yalpak Tepe Şehir Harabesi Arkeolojik Kazı Çalışması Projesi, 2007 yılında T.C. Başbakanlık Türk İş Birliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) tarafından, 2008 yılında T.C. İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (BAP/Proje No. 2098) ve 2011 yılında ise yine T.C. İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (BAP/Proje No. 16162) tarafından desteklenmiştir.

2003 ve 2005 yıllarında gerçekleştirilen arkeolojik yüzey araştırmaları neticesinde bugüne kadar sistemli arkeolojik araştırmalar yapılmamış olan Guzar Vahası’nda bulunan Yalpak Tepe Şehir Harabesi’nde, 2005 yılında ilk arkeolojik kazı çalışması, Özbek-Türk ortak ekibi tarafından başlatılmıştır. Şehrin fiziksel dokusunu, tarihini ve sosyo-kültürel yapısını aydınlatmaya yönelik başlatılan bu kazı çalışması, 2007, 2008 ve 2011 yıllarında da devam etmiş ve aynı yıllarda Guzar Vahası’nda yüzey araştırmaları da gerçekleştirilmiştir. Günümüze kadar yeterli arkeolojik incelemeler yapılmamış olması sebebiyle, kültürel yapısı aydınlığa kavuşmamış olan Guzar Vahası’nda ilk ve tek ciddi çalışma, 1979 yılında N. Y. Nefedov’un farklı dönemlere ait yerleşim kalıntıları üzerinde gerçekleştirmiş olduğu yüzey araştırmasıdır. Bu çalışmayla ilgili hazırladığı raporunda, Yalpak Tepe Şehir Harabesi hakkında genel bir bilgi de bulunmaktadır. N. Y. Nefedov’un yayınlanmamış raporu, R. H. Suleymanov’un “Drevniy Nahşab” isimli kitabında genel olarak değerlendirilmiştir.

Yalpak Tepe Şehir Harabesi tarihte, Zerefşan ve Kaşkaderya vadilerini kapsayan ve Orta Asya’nın kalbi durumunda olan ve Semerkand, Pencikend, Buhara, Varahşa, Kiş (Şehrisebz) ve Nesef (Karşi) gibi şehirleri içine alan Sogdiana’nın güneyinde Guzar Vahası’nda yer almaktaydı. Şehir, Antik Çağ ve Erken Orta Çağ’da Guzar Vahası’nın merkez şehri konumundaydı. Guzar Vahası, Orta Asya’dan Hindistan’a uzanan İpek Yolu’nun önemli geçiş noktalarından biriydi. Çin’den Orta Asya’da bulunan Sogdiana’ya uzanan İpek Yolu, buradan batıdaki İran’a ve güneydeki Hindistan’a uzanırdı. Sogdiana’da, Semerkand-Kiş ve Buhara-Nesef üzerlerinden gelen iki İpek Yolu Guzar Vahası’nda kesişir ve Kuzey Baktriana’daki Tirmiz (Özbekistan) sonra Belh (Baktria/Kuzey Afganistan) üzerinden Hindistan’a uzanırdı.

Bölgede Moğollar Öncesi’nde sırasıyla; Akhaimenidler (M.Ö. 6-4. yüzyıl), Seleukoslar (M.Ö. 4-3. yüzyıl), Yunan-Baktria Krallığı (M.Ö. 3-2. yüzyıl), Kang-çüler (M.Ö. 2-1. Yüzyıl), Kuşanlılar (1-3. yüzyıl), Sasaniler (3-4. Yüzyıl), Kidaritler (4-5. yüzyıl), Eftalitler (Akhunlar/5-6. yüzyıl), Türk Kağanlığı (Göktürkler/6-8. yüzyıl), Emeviler (8. yüzyıl), Abbasiler (8-9. yüzyıl), Samaniler (9-10. yüzyıl) ve Karahanlılar’ın (11-12. yüzyıl) hakimiyetleri görülmüştür. Bölgede Sogd kültürü yanında İran, Helen, Türk, Çin, Hint, Arap kültürleri de etkin rol oynamıştır. İslamiyet öncesinde bölgede başta Zerdüştlük olmak üzere Yunan, Budizm, Hinduizm, Maniheizm, Hıristiyanlık, Tengrizm gibi inançlar da görülmüştür.

Geçmişte Orta Asya’nın Güney Sogdiana Bölgesi’nde İpek Yolu üzerinde yer alan Yalpak Tepe Şehir Harabesi, günümüzde Özbekistan’ın güneyindeki Guzar Şehri’nin 10 km. kuzeyindeki Koş Tepe Köyü’nün 2 km. kuzeyinde, tarım alanı içinde, açık düz bir arazide konumlanmaktadır. Kuzey-güney ve doğu-batı yönlerinde uzanmakta olan şehir harabesi, 200 x 250 m. ölçüsünde dörtgen planlı olup kale ve şehristan bölümlerinden oluşmuş iki bölümlü bir düzene sahiptir. Şehrin kerpiçten surları 10 m. yüksekliğe kadar ayakta kalmıştır. Şehrin dört ana kapısı bulunmaktadır. Bunlardan ikisi güney surunda, diğer ikisi ise şehrin kuzeybatı köşesinde yer alan kalenin yanlarındadır. Kerpiçten yapılmış olan kale 65 x 65 m. ölçüsünde olup 14. m. yüksekliğe kadar ayakta kalmıştır. Şehrin merkezinde 4.50 m. yüksekliğindeki tepelik bir alanın dışında, şehir surlarının dibinden başlayıp merkeze doğru alçalarak devam eden eğimli alanlar da bulunmaktadır.

Arkeolojik kazı çalışması, Yalpak Tepe Şehri’nin merkezindeki tepelik alanın üst tabakasında sürdürülmektedir. Kazı çalışmaları sonucunda, kısmen açığa çıkartılan büyük bir yapıya ait duvarları kerpiç ve pahsadan yapılmış 14 oda tespit edilmiştir. Gündelik yaşam, kiler ve ibadethane gibi fonksiyonlar içeren bu odalarda, çeşitli eserler tespit edilmiştir. Bu eserler arasında çanaklar, çömlekler, kâseler, pithoslar, testiler, kapaklar, tepsiler, kandiller, ağırşaklar, ocak ayakları ve ritüel kaplar gibi gündelik ve dinsel işlevi olan seramikler, pişmiş topraktan hayvan ve insan heykelcik parçaları, taş aletler, öğütme taşları, ok ucu, hançer ve orak gibi demir eserler, bronz sikkeler, işlenmiş ahşap parçalar, duvar resmi parçaları, aşık kemiğinden oyun taşları, pişmiş topraktan oyuncak, akik boncuklar ve kemikten amulet yer almaktadır. Çıkan eserler, genel olarak form açısından Araplar öncesi Kaşkaderya Bölgesi, yani Güney Sogdiana özellikle de Karşi Vahası buluntularıyla paralellik gösterse de buluntular, Guzar Vahası’na has özellikler de taşımaktadır. Yürütülen çalışmalar sonucunda yapının 400 m2 ‘lik kısmı ortaya çıkarılmıştır.

Bulunmuş olan Nahşeb tipi bronz sikkelerden ve çeşitli buluntulardan, tepenin Araplar öncesi Erken Orta Çağ’a (5-8. yüzyıl) ait üst tabakasında açığa çıkartılmış olan yapı kalıntısı, 5-6 yüzyıla tarihlendirilebilir. Tespit edilmiş mekanlardan ve çeşitli eserlerden anlaşıldığı üzere, şehrin prestijli bir konumu olan merkezinde açığa çıkartılmış olan yapı, muhtemelen saray fonksiyonu görmekteydi. Yapı muhtemelen Türkler zamanından kalmıştır (5-8. Yüzyıl/Eftalitler-Türk Hakanlığı). Arkeolojik veriler, şehrin Antik Çağ’da Kuşanlılar (M.S. 1-3. yüzyıllar) zamanında kurulduğunu ve 8. yüzyıl başlarına Araplar’ın gelmesine kadar yaşadığını göstermektedir. Muhtemelen Antik Çağ ve Erken Orta Çağ’da Guzar Vaha’sının merkez şehri olan Yalpak Tepe Şehri’nde tespit edilen orak ile öğütme taşları gibi tarım aletlerinden ve şehrin İpek Yolu üzerinde bulunmasından dolayı şehir halkının tarım ve ticaretle uğraştığını göstermektedir. Bulunmuş olan ritüel seramiklerden ve kerpiç altarlardan Sogdlu şehir halkı inancının İslamiyet’ten önce Sogdiana’da yaygın bir inanç sistemi olan Zerdüştlük olduğunu göstermektedir.

Yalpak Şehir Harabesi’nde tespit edilen eserlerin konservasyon, çizim, fotoğraflama ve envanter işlemleri tamamlandıktan sonra Şehrisebz’deki Emir Timur Müzesi’ne teslim edilmektedir. Orta Asya’daki Özbekistan-Türkiye uluslararası ortak arkeolojik çalışmalara aynı ekiple önümüzdeki yıllarda da devam edilmesi planlanmaktadır.

Doç. Dr. İbrahim Çeşmeli